เรื่องของทะเบียนสมรส (บทความที่ 1)

   ทำไมทะเบียนสมรสจึงเป็นเครื่องหมายแห่งความรักของสามีภรรยาที่ตั้งอกตั้งใจพิสูจน์ความรักด้วยการพากันไปจดทะเบียน  และทำไมหลายรายไม่คิดจะจดทะเบียนสมรสเสียแต่แรก  ความรักกับทะเบียนสมรสดูเหมือนจะเป็นเรื่องเดียวกันแต่ผลของมันอาจแตกต่างกันได้อย่างสิ้นเชิงเลยทีเดียว

   เห็นง่ายๆก็บรรดาคู่รักทั้งหลายที่ไม่ได้จดทะเบียนสมรส  ขอแค่จัดงานประกาศความเป็นคู่ผัวตัวเมียให้สังคมเป็นพยานก็พอ  ส่วนทะเบียนสมรสเป็นเพียงแผ่นกระดาษที่มีไว้ประกาศให้กฎหมายรับรองสถานะเท่านั้น  ซึ่งเป็นเรื่องเข้าใจผิดที่ต้องนำมาคิดเสียใหม่แล้ว

   ทะเบียนสมรสเป็น “หลักฐาน” ทางกฎหมายที่ทำให้สามีและภรรยาได้สิทธิและมีหน้าที่ต่อกันในเรื่องของทรัพย์สินเงินทอง  การจัดการงานบ้านงานเรือน  การดูแลเลี้ยงลูก  และสิทธิหน้าที่ที่จะอ้างและถูกอ้างความเป็นสามีภรรยากับคนนอก ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของหนี้สินทั้งหลายที่เขาหรือเธอไปก่อร่างสร้างเอาไว้  เรื่องของการเรียกค่าเสียหายฐานละเมิด สิทธิที่จะได้รับมรดกหากเราอายุยืนกว่าคู่สมรสของเรา และที่ภรรยาหลายคนมักนึกถึงเป็นอันดับแรกก็คือ  การกำจัดเมียน้อยออกจากวงจรชีวิตสมรส

เงื่อนไขในการจดทะเบียน

 ที่มาที่ไปของการจดทะเบียนสมรสก็ง่ายๆ เพียงจูงมือกันไปที่สำนักงานเขตหรืออำเภอ แจ้งต่อนายทะเบียนว่าประสงค์จะจดทะเบียนสมรส  นำบัตรประจำตัวประชาชนไปด้วยก็ใช้ได้แล้ว  แต่อย่าได้อ้างเชียวว่ายังเด็กขนาดที่กฎหมายยังไม่ให้ทำบัตรประชาชน  เพราะเงื่อนไขการได้สมรสตามกฎหมายกำกับดูแลเรื่องของอายุเอาไว้ด้วย
 แน่นอนหากเป็นผู้ใหญ่ตามกฎหมายก็คืออายุ ๒๐ ปีเต็มแล้ว  แต่ความรักมักไม่เลือกเวลา หากว่าอายุยังไม่ครบ ๒๐ กฎหมายก็ยังเอื้อให้จดทะเบียนได้หากนับอายุได้ถึง ๑๗ ปีบริบูรณ์แล้ว  หมายความว่าแม้ยังเป็นเด็กอยู่ก็แต่งงานตามกฎหมายได้เพียงมีข้อแม้นิดหน่อยคือให้พ่อแม่ให้ความยินยอมด้วยเท่านั้น  ถ้าไม่ยอมก็เป็นอันว่าการสมรสไม่สมบูรณ์  นายทะเบียนท่านไม่ดูใบหน้าว่าอายุปาเข้าไปเท่าไร  แต่ดูความเป็นจริงว่าเป็นอย่างไร 
 การแต่งงานเป็นเรื่องดีแม้จะแต่งกันหลายทีก็ไม่เป็นไรแต่ต้องไม่ใช่คราวละหลายที  กฎหมายให้มีสามีหรือภรรยาได้คราวละคนเดียวเท่านั้น  ไม่ว่าจะเรียกคนไหนว่า เมียน้อยหรือคนไหนว่าเมียหลวง  กฎหมายรับรองแต่เฉพาะกับคนที่มีทะเบียนสมรสเท่านั้น  เพราะฉะนั้นบรรดาเมียหลวงทั้งหลายก็อย่าได้ตายใจในสโลแกนที่ว่า ความรักอยู่ที่ใจหาใช่แผ่นกระดาษ  เพราะเมียน้อยคนไหนไวกว่าไปจดทะเบียนสมรสตัดหน้าคุณแล้ว  สิทธิในความเป็นภรรยาสามีที่กฎหมายมีให้ไว้ก็ตกได้แก่ภรรยาน้อยไป
 
สิทธิเฉพาะตัว

 การจดทะเบียนสมรสเป็นเรื่องเฉพาะตัวใครตัวตัวมัน  จะมอบอำนาจให้ไปจดแทนกันไม่ได้   ต้องไปด้วยตัวเอง  และเรื่องของความรักเขาทักว่าเป็นมงคล  ดังนั้นบางคู่ก็ไม่อยากไปที่ทำการของทางราชการแต่ขอให้นายทะเบียนมาดูแลจดทะเบียนให้ที่บ้านหรือที่ที่จัดพิธีการแต่งงานก็มี  หรือจะให้ดูดีดูเก๋ก็อาจไปจดกันขณะไต่เขาหรือดำไปใต้น้ำอย่างที่เห็นเป็นข่าวก็ย่อมได้  ถ้าได้รับความร่วมมือจากนายทะเบียน
 การแต่งงานเป็นเรื่องของความยินยอมพร้อมใจ  ดังนั้นจะไปบังคับให้เขามาแต่งไม่ได้  ถ้าเป็นเรื่องจำใจจำยอมกฎหมายไม่ว่ากระไร แต่ถ้าไปไกลถึงขนาดฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งไม่ยินยอมหรือมีการขู่เข็ญบังคับการแต่งงานนั้นก็ตกเป็นโมฆะตามกฎหมาย 
 บางคนแต่งงานกันจริงแต่ยังไม่จดทะเบียนสมรส   อีกฝ่ายก็ทวงถามให้ไปจดทะเบียนซักที  ก็ผัดว่าจะไปในวันวาเลนไทน์เสียทุกปีนั่นแหละ    ทำให้เกิดอยากออกอาการทางกฎหมายเกิดความสงสัยว่าจะให้ทนายฟ้องให้ศาลบังคับให้ไปจดทะเบียนสมรสได้หรือไม่ ในข้อหาผิดสัญญาสมรส
 เรื่องนี้ก็คงจะเป็นไปไม่ได้ เพราะการสมรสเป็นเรื่องเฉพาะตัวที่ต้องทำเองจะไปบังคับกันก็ไม่ได้ กฎหมายจะไม่เข้าไปก้าวก่ายบังคับเอากับเนื้อตัวร่างกายของเขามากถึงเพียงนั้น หากรักกันจริงก็ไม่น่าจะมีปัญหาที่จะไปจดทะเบียน แต่หากอิดเอื้อนไม่ยอมจดสักทีนั้นควรจะเริ่มสงสัยว่าเขาหรือเธออาจไปจดทะเบียนไว้กับคนอื่นแล้ว หรือไม่อยากผูกมัดตัวเขากับเราก็ต้องสืบสวนกันต่อไป  แต่กฎหมายไม่มาบังคับให้ด้วย
 เรื่องแบบนี้เคยมีในกรณีที่หมั้นกันไว้ แล้วเบี้ยวขันหมากไม่ยอมแต่งด้วย  แม้จะบังคับให้แต่งหรือให้ไปจดทะเบียนไม่ได้  ก็เรียกร้องให้ชดใช้ค่าเสียหายได้ตามกฎหมาย เพราะการหมั้นก็เป็นสัญญาชนิดหนึ่งซึ่งระบุไว้ในกฎหมายอย่างชัดแจ้งถึงผลแห่งการผิดสัญญาหมั้น แต่ไม่ถึงขั้นสามารถบังคับให้เขาไปจดทะเบียนได้อยู่ดี

ทะเบียนซ้อน

 แม้จะเข้าใจกันดีว่าทะเบียนสมรสสามารถการันตีสถานะของเราได้  แต่การสะสมมีไว้หลายใบในคราวเดียวกันนั้น กฎหมายท่านไม่นับแต้มให้  โดยถือว่าใครมาก่อนมีสิทธิก่อน  การจดทะเบียนซ้อนกับทะเบียนที่มีผลอยู่เป็นโมฆะ 
 หลายคนก็มีความคิดเป็นเลิศในการพลิกผันสถานการณ์ด้วยการจัดขบวนรถไฟไม่ให้ชนกันโดยอาศัยทะเบียนสมรส   สมมติว่าคัทลียาจดทะเบียนสมรสกับภราดรแล้ว  ภราดรก็ไปจดทะเบียนสมรสกับดวงกมลซ้อนเข้าไป  หลังจากนั้นเพื่อให้มีทะเบียนเพียงหนึ่งเดียว ภราดรก็ไปจดทะเบียนหย่ากับคัทลียา  อย่างนี้ไม่ได้ทำให้ทะเบียนสมรสของดวงกมลเป็นผลบังคับ  เพราะขณะจดทะเบียนกับดวงกมลนั้นมันซ้อนกับทะเบียนของคัทลียาอยู่  เป็นอันว่าภราดรจึงเป็นสามีที่ไม่มีสังกัดเป็นสามีตามกฎหมายของทั้งคัทลียาและดวงกมลไปในที่สุด

ผลของทะเบียนสมรส

 การจดทะเบียนสมรสทำให้เกิดสิทธิและหน้าที่ต่างๆมากมาย  เรียกว่ามีทั้งที่น่าดีใจและอาจเสียใจก็ได้แล้วแต่ว่าถูกใจใคร 
 อย่างแรกก็คือ  หน้าที่หรือสิทธิที่มีต่อกันในฐานะสามีภรรยา  ได้แก่ การอุปการะเลี้ยงดูซึ่งกันและกัน  ไม่ว่าใครจะมีปัญญาเลี้ยงดูใครไม่เลือกว่าชายต้องดูแลหญิง  สิทธิที่ผู้หญิงจะได้ใช้ชื่อสกุลของฝ่ายชาย และการต้องเปลี่ยนคำนำหน้าเป็น “นาง” ตลอดไป   สิทธิที่จะได้รับมรดกหากอีกฝ่ายด่วนตายไปก่อน  สิทธิที่จะหึงหวงคู่สมรสของเราอย่างออกหน้าออกตาตามกฎหมายหากมีมือที่สามเข้ามาก้าวก่ายป่วนเรา  ได้แก่  การเรียกค่าเสียหายหรือค่าทดแทนในกรณีที่ภรรยาถูกล่วงเกินในทำนองชู้สาว หรือมีผู้หญิงอื่นมาแสดงตนโดยเปิดเผยว่ามีความสัมพันธ์กับสามีในทำนองชู้สาว
เรื่องทรัพย์สินเงินทองก็ต้องมากองเป็นกระเป๋าเดียวกันโดยไม่คำนึงว่าใครจะเป็นฝ่ายทำมาหาได้และไม่ว่าอีกฝ่ายจะเป็นคุณนายหรือคุณผู้ชายอยู่ที่บ้านไม่ทำงานข้างนอกก็ตาม  เรียกว่าเป็น “สินสมรส” ซึ่งต่างก็มีอำนาจจัดการทรัพย์สินสมรสเองได้ไม่ต้องขออนุญาตต่อกัน เว้นแต่เป็นเรื่องที่มีผลกระทบต่อความมั่นคงทางเศรษฐกิจของครอบครัวตามที่กฎหมายบัญญัติควบคุมไว้  จะต้องได้รับความยินยอมจากอีกฝ่ายหนึ่งเสียก่อน  ได้แก่  การจัดการเกี่ยวกับอสังหาริมทรัพย์ทั้งหลายแหล่  พวกที่ดิน เป็นอาทิ  ไม่ว่าจะเป็นการขาย แลกเปลี่ยน ขายฝาก ให้เช่าซื้อ จำนอง ปลดจำนอง หรือโอนสิทธิจำนอง    การทำให้มีหรือทำให้หมดไปซึ่งภารจำยอม สิทธิอาศัย สิทธิเก็บกิน สิทธิเหนือพื้นดิน หรือภารติดพัน  การให้เช่าอสังหาริมทรัพย์เกินสามปี  หรือการขาย ขายฝาก ให้เช่าซื้อ จำนอง ปลดจำนอง หรือโอนสิทธิจำนองทรัพย์สินที่จำนองได้   การให้กู้ยืมเงินหรือให้โดยเสน่หาที่ไม่ใช่การให้ตามสมควรเพื่อการกุศลหรือการสังคมหรือตามหน้าที่ธรรมจรรยา  การประนีประนอมยอมความ การมอบข้อพิพาทให้อนุญาโตตุลาการวินิจฉัยหรือการนำทรัพย์สินไปเป็นประกันหรือหลักประกันต่อเจ้าพนักงานหรือศาล
 ไม่ต้องเป็นกังวลว่าถ้าอีกฝ่ายดื้อแพ่งไม่ให้ความยินยอมก็ไม่ต้องเป็นอันทำอะไร  เพราะกฎหมายก็เปิดช่องให้ฝ่ายที่ไม่ได้รับความร่วมมือยื่นคำร้องต่อศาลขอให้อนุญาตแทนได้ถ้าการที่อีกฝ่ายไม่ยินยอมนั้นไม่มีเหตุผลอันสมควร 
 แม้จะมีสินสมรสร่วมกันแต่การจดทะเบียนไม่ไปเกี่ยวข้องทรัพย์สินที่ได้มาในระหว่างสมรสจากการที่มีคนยกให้ฝ่ายใดฝ่ายหนึ่ง  หรือทรัพย์สินที่มีอยู่ก่อนสมรสแล้ว
 นอกจากสิทธิหน้าที่ในระหว่างกันแล้ว  การจดทะเบียนสมรสยังเกิดอานิสงค์แก่คนอื่นไม่น้อย  ได้แก่ ลูกที่เกิดมาในระหว่างสมรสเป็นลูกโดยชอบด้วยกฎหมายของพ่อ  ทำให้ลูกได้สิทธิมากมายในฐานะลูกของพ่อ   ถ้าหนี้สินที่สามีหรือภรรยาก่อให้เกิดขึ้นในระหว่างสมรสและเป็นหนี้ที่เกี่ยวกับการจัดการบ้านเรือน จัดหาสิ่งจำเป็นของครอบครัว การอุปการะเลี้ยงดู รักษาพยาบาลบุคคลในครอบครัวและการศึกษาของลูกตามควร หนี้ที่เกี่ยวข้องกับสินสมรส รวมทั้งหนี้ที่เกิดขึ้นเนื่องจากการทำงานที่สามีภรรยาทำด้วยกันและหนี้ที่ฝ่ายใดก่อเพื่อประโยชน์ของตนฝ่ายเดียวแล้วอีกฝ่ายไปให้สัตยาบันด้วย   อย่างนี้เจ้าหนี้เรียกบังคับชำระหนี้ได้จากสินสมรส  นั่นหมายความว่าถ้าเกิดทรัพย์สินสมรสไม่พอใช้หนี้แล้ว  เจ้าหนี้ก็ตามล้างตามล่าเอากับทรัพย์สินส่วนตัวของทั้งสามีและภรรยาได้เพราะถือว่าเป็น “หนี้ร่วม”ที่จะต้องรับผิดชอบร่วมกัน 
ในทางกลับกัน  ถ้าใครบังอาจมาทำละเมิดกับสามีหรือภรรยาจนถึงแก่ความตาย  เช่น ขับรถโดยประมาทเป็นเหตุให้ถึงแก่ความตาย  ภรรยาหรือสามีของผู้ตายก็ใช้สิทธิเรียกค่าเสียหายจากการขาดไร้อุปการะได้  เพราะเป็นหน้าที่ของคู่สมรสที่จะต้องอุปการะเลี้ยงดูกัน   ยังไม่หมดเพียงแค่นี้  เรื่องภาษีก็สามารถยื่นโดยหักค่าลดหย่อนคู่สมรสได้อีกด้วย 
 นี่แค่ตัวอย่างเบาๆให้เย้ายวนใจในการจดทะเบียนสมรส    แต่ถ้าจะมองโลกให้กว้างขึ้นอีกหน่อยก็คือ  ทะเบียนสมรสเป็นเครื่องผูกมัดตามกฎหมายให้ทั้งสองฝ่ายต้องมีความผูกพันกัน  การซื่อสัตย์และดูแลกันจึงเป็นปัจจัยสำคัญที่พ่วงติดมากับทะเบียนด้วย   และหากถึงคราวที่อยากจะออกจากสถานะความเป็นสามีภรรยาตามกฎหมายก็ต้องกระบวนการจดทะเบียนหย่าตามมา ซึ่งอาจสร้างความว้าวุ่นใจหากอีกฝ่ายไม่อยากจะเลิกพอสมควร

อายุของทะเบียนสมรส
 
ถ้าจดกันถูกต้องตามกฎหมาย ทะเบียนก็จะมีอายุยืนยาวตลอดไปจนกว่าจะได้จดทะเบียนหย่า ซึ่งเมื่อตัดสินใจจะใช้ชีวิตร่วมกันฉันสามีภรรยาแล้ว  ไม่มีใครอยากเลิกกัน แต่เมื่อเวลาผ่านไป ใจของคนใดคนหนึ่งก็อาจเปลี่ยนได้  แต่ทะเบียนเมื่อจดไปแล้วจะเปลี่ยนแปลงทางทะเบียนได้ก็ต้องอาศัยความร่วมมือของสองฝ่าย  มิเช่นนั้นก็ต้องนำเรื่องไปฟ้องที่ศาลให้หย่าขาดจากกันไป
ถ้ายินยอมพร้อมใจกันหย่าก็เพียงพากันไปที่อำเภอหรือสำนักงานเขต  แล้วก็ตกลงแบ่งปันสินสมรสกันรวมทั้งตกลงเรื่องลูกและค่าเลี้ยงดูทั้งหลายให้สบายใจทั้งสองฝ่าย  แต่ถ้าฝ่ายหนึ่งอยากลาออก แต่อีกฝ่ายไม่อยากออก การไล่ออกจากสถานภาพต้องผ่านกระบวนการทางศาล  โดยจะต้องมีเหตุฟ้องหย่าตามกฎหมายกำกับเอาไว้ด้วย 

 ทะเบียนสมรสเป็นเรื่องมงคล เขาถึงมีพิธีศาสนา พิธีฉลอง พ่วงมาด้วยเสมอ  แต่เวลาที่การสมรสไม่เวิร์ค  ทะเบียนสมรสกลับกลายเป็นขวากหนามในการดำรงชีวิตต่อไปอย่างเสรีของทั้งสองฝ่าย  และสิ่งที่เกิดมีเกิดเป็นจากการจดทะเบียนสมรสที่ต้องมีการเคลียร์และสะสางกันไปเพื่อตั้งต้นชีวิตใหม่ก็อาจทำให้หลายคนเข็ดขยาดกับการมีทะเบียนไม่น้อย   ซึ่งนั่นเป็นเรื่องภายหลังจากการที่ความรักล่มสลาย  แต่ถ้าคิดถึงในระหว่างที่ความรักยังอบอุ่นและจริงใจอยู่นั้น  ทะเบียนสมรสเป็นเสมือนเครื่องเตือนใจให้ตรึกตรองก่อนตัดสินใจขั้นเด็ดขาดที่จะหันหลังให้กัน 
ดังนั้น แม้ตัวทะเบียนสมรสเองจะไม่ใช่เครื่องหมายแห่งความรักและไม่อาจเป็นประกันว่าชีวิตสมรสจะยืนยาวตลอดไป แต่ก็มีความหมายตอกย้ำสิทธิและหน้าที่ของกันและกันตามกฎหมายและคุ้มกันมิให้ใครผู้ใดมาทำร้ายสิทธิในความเป็นสามีหรือภรรยาที่มีต่อกันได้อย่างลอยนวล

 แม้ความรักจะไม่ได้อยู่ที่ทะเบียนสมรส หรือกฎหมาย แต่อยู่ที่หัวใจของคู่รัก  ดังนั้นทะเบียนสมรสจะดีสำหรับเราหรือไม่  คำตอบไม่ได้อยู่ที่ตัวกฎหมาย แต่อยู่ที่ว่าเราเข้าใจบทบาทหน้าที่ตามที่กฎหมายวางกรอบเอาไว้ให้โดยอาศัยศีลธรรมเป็นเกณฑ์ดีแค่ไหนต่างหาก  และเมื่อนั้น วันหรือเดือนแห่งความรักก็ไม่ต้องเป็นเดือนที่ต้องเร่งรีบกันไปจดทะเบียนสมรส  แต่เป็นการฉลองความรักที่ประคองกันมาได้อีกวาระหนึ่ง โดยมีทะเบียนสมรสเป็นเครื่องหมายประกันคุณภาพสำหรับคู่รักคู่รสนั้น  ก็ขอให้เป็นที่รักของผู้คนในเดือนแห่งความรักสำหรับปีนี้และตลอดไป.   

   อ่านต่อ ทะเบียนสมรส (บทความที่ 2) คลิกที่นี่ 

โดย…ศรัณยา ไชยสุต วารสารสภาทนายความ